Jak dieta może wspierać leczenie choroby Parkinsona? Porady dietetyka

Dieta jest ważnym elementem w leczeniu choroby Parkinsona. Nie tylko uzupełnia kuracje lekami, ale też zapobiega niedożywieniu i jego skutkom. Kluczowe jest regularne, bogate w składniki odżywcze jedzenie.

Chorzy często mają niedobory witamin, jak A, C, E, oraz składników odżywczych, np. beta-karoten czy likopen¹. Malnutrition zdarza się aż u 50-70% pacjentów². Dlatego powinni jeść posiłki bardziej kaloryczne, niż zazwyczaj, około 30-35 kcal na kg masy dziennie¹².

Spis treści:

Kluczowe wnioski

Dieta dodaje sił pacjentom z chorobą Parkinsona obok leków.
Ważne są zdrowe posiłki w całym przebiegu choroby Parkinsona.
Braki witamin i składników odżywczych to częsty problem, w tym betakarotenu i likopenu¹.
Organizm potrzebuje więcej kalorii w chorobie Parkinsona, ok. 30-35 kcal na kg masy ciała¹².
Niedożywienie jest częste, kładziemy więc szczególnie dużo uwagi na odpowiednią dietę².

Znaczenie diety w terapii Parkinsona

Parkinson’s disease (PD) to druga co do częstości zaburzenie neurodegeneracyjne². Dieta jest kluczowa w walce z objawami Parkinsona. Pomaga także zmniejszyć ryzyko niedożywienia². Około 15-24% pacjentów z Parkinsonem cierpi na niedożywienie. Polowa z nich traci na wadze we wczesnych latach choroby³. Dobrze zbilansowana dieta poprawia życie pacjentów. Wspiera też działanie leków²

Jedzenie surowych warzyw i owoców, które obfitują w antyoksydanty, małe ryzyko Parkinsona³. Większość ludzi z Parkinsonem cierpi na zaparcia i problemy z połykaniem (nawet 80%)². Sposób żywienia, który zawiera dużo błonnika, może poprawić te kłopoty².

Zdrowe odżywianie pozwala uniknąć niedożywienia, które dotyka 50-70% ludzi z Parkinsonem². Wybieranie odpowiednich produktów wspomaga dostarczanie potrzebnych składników. Kwas foliowy, witaminy B i D, oraz wapń często brakuje w diecie pacjentów².

Skuteczne żywienie przyłącza także poprzez zmianę sposobu jedzenia białka, mniej rano i po południu³. Pomaga to w lepszym funkcjonowaniu ciała. Dieta oparta na rybach to także wsparcie dla pacjentów³.

Dieta powinna mieć 30-35 kcal na kg idealnej wagi dziennie². To ważne, by zachować wagę i chronić przed niedożywieniem. Dieta odgrywa ogromną rolę w terapii Parkinsona. Zdrowe jedzenie może istotnie poprawić życie pacjentów.

Wprowadzenie do diety wspomagającej leczenie Parkinsona

Dieta ma ogromne znaczenie w leczeniu choroby Parkinsona. Może poprawić zdrowie pacjenta oraz skuteczność terapii. Dieta ta powinna dostarczać ważne składniki odżywcze i być dostosowana do potrzeb każdego.

Podstawowe zasady zdrowego żywienia

Ważna jest tu różnorodność: warzywa, owoce, pełnoziarniste produkty, ryby, chude mięso, jajka i roślinne nasiona.³ Dieta pełna witamin antyoksydacyjnych może zmniejszać ryzyko Parkinsona³. Spożycie białka w ciągu dnia należy bardziej równomiernie rozłożyć³.

Regularność posiłków

Jedzienie regularnych posiłków pomaga w terapii. Lepiej jest jeść kilka mniejszych dań na dzień. To zmniejsza trudności z połykaniem i poprawia wchłanianie składników odżywczych⁴.

Ważne jest także, jak rozłożymy spożycie białka. Ma to wpływ na działanie lewodopy, ważnej terapii dla pacjentów z Parkinsonem⁴.

Odżywianie a farmakoterapia choroby Parkinsona

Dieta bogata w antyoksydanty ma ogromne znaczenie dla walki z chorobą Parkinsona. Badania pokazują, że jedzenie dużej ilości świeżych warzyw i owoców zmniejsza szanse na jej rozwinięcie³. Spożywanie witamin A, C, E oraz beta-karotenu i likopenu zmniejsza stres oksydacyjny. To dodatkowo pomaga w leczeniu choroby¹. Dla osób z problemami ruchowymi ważne jest, aby jedli białko w odpowiednich porach. Poprawia to ich ruchomość i pomaga w przyjmowaniu lewodopy³.

Czytaj Jakie suplementy warto uwzględnić w diecie dopasowanej do Twoich potrzeb?

W terapii choroby Parkinsona kluczowe są także zasady przyjmowania leków i jedzenia. Pacjenci powinni zachować przerwę między posiłkiem a lekiem. Osoby biorące lewodopę powinny to robić na czczo, pół godziny przed jedzeniem lub godzinę po⁵. Unikaj jedzenia białka razem z lekami, bo to zmniejsza skuteczność leków. Dlatego ważne jest, abyś równo dzielił spożywanie białka przez cały dzień⁵.

Aby dobrze się odżywiać, trzeba jeść różnorodne produkty. To ważne, aby zapewnić organizmowi potrzebne substancje. Produktów bogatych w białko i tłuszcze nie powinno zabraknąć w diecie. Są one szczególnie ważne dla pacjentów cierpiących na Parkinsona³. Zdrowe odżywianie pomaga w leczeniu choroby i poprawia komfort życia chorujących.

Korzyści z diety antyoksydacyjnej a choroba Parkinsona

Dieta bogata w antyoksydanty jest ważna dla osób, które chcą zmniejszyć ryzyko choroby Parkinsona. Składniki takie jak witaminy A, C i E pomagają chronić komórki nerwowe. Są one dobrym sposobem na walkę ze szkodliwymi czynnikami, które mogą prowadzić do tej choroby⁶

Witamina A, C, E

Witaminy A, C i E to mocne antyoksydanty, kluczowe w walce z Parkinsonem. Witamina A dba o zdrowie oczu i odporność. Witamina C wspomaga elastyczność tkanki i działa przeciwko stanom zapalnym. Natomiast witamina E chroni komórki przed uszkodzeniem wolnymi rodnikami⁷.

Antyoksydanty: Beta-karoten, likopen, sulforafan

Niektóre przeciwutleniacze, jak beta-karoten, likopen i sulforafan, są ważne dla naszego zdrowia. Znajdziemy je w warzywach i owocach. Na przykład, beta-karoten jest w marchwi i dyni, likopen w pomidorach, a sulforafan w brokułach. Te substancje pomagają zredukować szkodliwy stres oksydacyjny⁶. Dlatego warto jeść sezonowe warzywa i owoce, aby dostarczyć organizmowi tych cennych składników odżywczych⁷.

Koenzym Q10 i jego znaczenie

Koenzym Q10 jest kluczowy dla produkcji energii w komórkach, zwłaszcza w nerwowych. Badania wskazują, że może on pomóc w funkcjonowaniu mózgu i łagodzić symptomy Parkinsona⁸. Jednak nie ma jednoznacznych dowodów na jego skuteczność, dlatego potrzebne są dalsze badania⁸.

Podsumowując, dieta jest bardzo ważna w walce z Parkinsonem. Prawidłowo zbilansowana dieta, bogata w antyoksydanty, witaminy i koenzym Q10, może dużo zdziałać dla pacjentów. Ochroni ich nerwy i poprawi jakość życia⁶⁷.

Wpływ diety na chorobę Parkinsona

Dieta ma kluczowe znaczenie w walce z chorobą Parkinsona. Jest ważna dla łagodzenia objawów jak zaparcia czy trudności z połykaniem⁹. Spożywanie warzyw, owoców, zbóż i nasion roślin strączkowych może zmniejszyć ryzyko zaparć. To ważne, bo problem ten rozwija się w miarę postępu choroby. Dieta bogata w kwasy omega-3 z ryb może zmniejszyć ryzyko chorób neurodegeneracyjnych³.

Ludzie z Parkinsonem powinni jeść regularnie – 4–5 posiłków dziennie, w tym 3 duże i 1–2 małe⁹. Duże ilości białka zwierzęcego mogą utrudniać wchłanianie lewodopy. Dlatego ważne jest, aby nie jeść zbyt dużo białka w czasie, gdy przyjmują się leki⁹. Dieta z przemyślanym rozkładem białka może poprawić ruch i przedłużyć czas sprawnego działania mięśni³.

Dieta powinna być bogata w witaminy A, C, i E, beta-karoten i antyoksydanty. To pomaga chronić komórki nerwowe przed uszkodzeniem³¹. Większość osób z Parkinsonem szybko traci na wadze, dlatego ważne jest odpowiednie odżywianie. Kontrolowane suplementowanie może pomóc uniknąć niedożywienia³.

Pacjenci z Parkinsonem mogą mieć problemy z trawieniem. Powinni unikać potraw, które długo tkwią w żołądku, takich jak smażone potrawy czy tłuste mięsa⁹. Dieta bogata w błonnik z warzyw, owoców i zbóż pomaga w regulacji trawienia. Jest to ważne zwłaszcza w walce z zaparciami¹.

Dieta i Parkinson są ze sobą ściśle powiązane. Odpowiednia dieta może poprawić pamięć i zapobiegać niedożywieniu. Produkty jak kofeina, czerwone wino czy fitoestrogeny z soi mogą pomóc w zmniejszeniu objawów choroby¹.

Dieta a choroba Parkinsona

Dieta gra kluczową rolę w walce z chorobą Parkinsona. Ma wpływ na skuteczność leków. Na przykład, wpływa na to, jak szybko organizm wchłania lewodopę. Spożycie białka może to zaburzyć. Lek należy brać pół godziny przed jedzeniem albo dwa godziny po³.

Skutki interakcji z lekami

Ważne jest, jaką dietę stosujemy podczas leczenia choroby Parkinsona. Ile białka jemy też może mieć znaczenie. Nadmiar białka, zwłaszcza to z pochodzenia zwierzęcego, utrudnia wchłanianie leków. Leków, takich jak lewodopa – główny środek w walce z Parkinsonem⁹. Może trzeba zmienić sposób odżywiania, by leki działały jak najlepiej³.

Rola białka w diecie

Specjalna dieta, która zmienia sposób korzystania z białka, jest dobra dla chorych na Parkinsona. Większa ilość białka wieczorem może polepszyć ruchy ciała i wydłużyć czas, w którym działamy bez przeszkód³.

W diecie poleca się mnóstwo pełnoziarnistych rzeczy, warzyw, owoców, ryb, jajek, chudego mięsa i nasion. To wspiera walkę z Parkinsonem. Pomaga też z problemami trawiennymi, takimi jak zaparcia⁹.

Czytaj Jak dieta dopasowana do Twojego cyklu snu może poprawić jakość odpoczynku?

Z takim pożywieniem pacjenci czują się lepiej i kontrolują objawy choroby. Jedzą regularnie, 4-5 razy dziennie. Obejmuje to 3 pełnowartościowe posiłki i 1-2 przekąski. Taki plan ułatwia wchłanianie leków i utrzymuje równowagę energetyczną⁹.

Ważne jest, aby dieta sprawiała, że leki działają jak najlepiej. Należy pamiętać o roli białka w pożywieniu. Dzięki temu leczenie może przynieść lepsze rezultaty.

Problemy z przełykaniem i inne dolegliwości trawienne

W chorobie Parkinsona często pojawiają się kłopoty z przełykaniem. To utrudnia codzienne życie. Dieta jest kluczowa dla tych pacjentów. Wspiera bezpieczne jedzenie i zmniejsza ryzyko zadławień. Dolegliwości takie jak zaparcia są równie ważne. Potrzebna jest tu specjalistyczna pomoc. Porady takie oferuje Ladyfit.

Porady dietetyczne

Zmniejszenie kłopotów z przełykaniem zależy od diety. Unikaj twardych, ciężkostrawnych pokarmów. One mogą sprawić kłopoty z przełykaniem. Pamiętaj o płynach i jednolitych potrawach.

Sposoby na poprawę przełykania

Aby przełykanie było łatwiejsze, stosuj proste triki:

Jedz częściej, ale małe porcje. To łatwiejsze dla żołądka.
Pij więcej wody. Pomaga lepiej przelknąć jedzenie. To szczególnie ważne, jeśli masz kserostomię¹⁰.
Unikaj kolacji późno. To zmniejszy zgagę.
Zjedz puree lub zupę krem. Takie produkty są lepiej tolerowane.

Dieta dla Parkinsona powinna być dostosowana do osoby. Ma ogromny wpływ na zdrowie. Każda zmiana w diecie powinna być konsultowana z ekspertami z Ladyfit.

Zalecane produkty spożywcze

W diecie osób z Parkinsonem ważne są odpowiednie produkty. Pomagają one w leczeniu i poprawiają życie. Dieta powinna mieć pełnoziarniste produkty zbożowe, warzywa i owoce.

Osoby z Parkinsonem powinny jeść różnorodne jedzenie. Należy spożywać zdrowe białko, warzywa i owoce. Takie jedzenie może zmniejszyć szanse na chorobę³.

Warzywa i owoce zawierają substancje chroniące nasz mózg. Są one bardzo ważne w diecie osób z Parkinsonem¹.

Trzeba również pamiętać o kwasach omega-3. Są one dobre dla naszego zdrowia, w tym mózgu³¹.

Ryby to doskonałe źródło tych substancji.

Nie zapominajmy o pełnowartościowym białku i roślinach strączkowych. One pomagają zdrowo jeść. Wpływają też na łagodniejsze objawy Parkinsona¹¹.

Za dużo białka może zaburzać wchłanianie niektórych leków. Tak jest w przypadku lewodopy, leku stosowanego w tej chorobie¹¹¹.

Pacjenci powinni także dostarczać organizmowi wapń i witaminę D. Chrońmy zdrowie kości¹¹.

Taka dieta zapobiega wielu problemom zdrowotnym.

Poniżej mamy zestawienie zalecanych produktów:

Grupa produktów	Przykłady	Zalecenia
Produkty pełnoziarniste	Brązowy ryż, pełnoziarnisty chleb	Spożywać codziennie
Warzywa i owoce	Świeże warzywa, owoce sezonowe	Spożywać kilka razy dziennie
Chude Źródła białka	Kurczak, tofu, ryby morskie	Unikać nadmiaru białka rano i w południe
Omega-3	Łosoś, sardynki, orzechy włoskie	Spożywać regularnie
Nabiał	Jogurty niskotłuszczowe, kefir	Dostarczać codziennie

Podsumowując, dieta dla osób z Parkinsonem powinna być zróżnicowana. Dopasowana do potrzeb pacjenta. Ma ona wspomagać leczenie i poprawiać jakość życia.

Dieta bogata w błonnik a problemy z zaparciami

W chorobie Parkinsona ważna jest odpowiednia dieta. Zadaniem tej diety jest pomoc w zwalczaniu zaparć. Zaparcia dotykają wielu pacjentów.

Błonnik w diecie może poprawić zdrowie jelit. Jest to kluczowa kwestia dla osób z Parkinsonem.

Źródła błonnika

Dieta pacjentów z Parkinsonem powinna być dobrze przemyślana. Owoce, warzywa i pełnoziarniste produkty to świetne źródła błonnika. Pomagają one unikać problemów z zaparciami¹².

Dodanie tych produktów do diety z błonnikiem jest ważne. Pomogą utrzymać jelita w dobrej kondycji.

Rola nawodnienia

Dobrze nawadniać organizm przy diecie błonnikowej. Kolejną istotną sprawą jest spożycie odpowiedniej ilości płynów. Zaleca się pić 6-8 szklanek wody dziennie, czyli 1,5-2 litrów płynów¹².

Prawidłowe nawodnienie pomaga w regulowaniu wypróżnień. Dobre połączenie błonnika i wody utrzymuje jelita w formie¹².

Dieta z dużą zawartością błonnika korzystnie wpływa na przewód pokarmowy. Poprawia to nie tylko zatwardzenia. Wpływa także korzystnie na ogólne zdrowie ludzi z Parkinsonem³.

Nowe nawyki żywieniowe w życiu codziennym mogą dużo zmienić. To ważny krok ku poprawie jakości życia dla osób z Parkinsonem.

Przykładowy jadłospis dla osób z Parkinsonem

Jadłospis dla ludzi z Parkinsonem musi zawierać wszystkie potrzebne składniki odżywcze. On powinien być dopasowany do osobistych potrzeb pacjenta. Ważne jest, by posiłki były regularne i zbilansowane pod względem białka, węglowodanów oraz tłuszczów.

Śniadanie

Śniadanie może być pełne błonnika, co poprawia trawienie. Owsianka z orzechami i owocami to dobra propozycja. Ona dostarcza energii na cały dzień.

Obiad

Obiad to główny posiłek i powinien mieć dużo białka i zdrowych tłuszczów. Można wybrać grillowanego kurczaka, kaszę jaglaną i warzywa. Ważne, by po takim posiłku nie brać leków z lewodopą przez co najmniej godzinę¹². Białko z roślin, ryb i chudego mięsa jest bardzo zdrowe⁵.

Czytaj Czy warto brać suplementy z witaminą K2? Korzyści i zastosowanie

Kolacja

Na kolację lekka sałatka z łososiem może być dobrym pomysłem. Oliwa, sałata i awokado dostarczają ważnych dla zdrowia tłuszczów i składników. Warto dodać produkty pełnoziarniste, które wspomagają trawienie⁵.

Znaczenie omega-3 i kwasu DHA w diecie

Kwasy omega-3, zwłaszcza DHA, to ważne substancje mające pozytywny efekt na zdrowie. Pomagają ochronić nasz mózg i działają przeciwzapalnie. Dla osób z Parkinsonem, regularne jedzenie tych składników może poprawić nastrój i funkcje poznawcze. Tylko jedna uwaga: trzeba pamiętać, że suplementacja omega-3 obniża ryzyko depresji tylko u osób z Parkinsonem³.

Źródła kwasów tłuszczowych omega-3

A teraz o tym, gdzie szukać omega-3. Najlepszymi źródłami są ryby morskie, jak łosoś czy sardynki. Nie zapominajmy też o olejach roślinnych, takich jak olej rzepakowy. Mają one w sobie koenzym Q10, co dodatkowo wspiera zdrowie komórek¹³.

Korzyści zdrowotne

Omega-3 ma ogromne znaczenie dla osób z Parkinsonem. DHA, który jest w tłustych rybach, pomaga w depresji i zapobiega starczym chorobom. Leczenie Parkinsona staje się skuteczniejsze przy ich regularnym spożywaniu¹³.

Te kwasów tłuszczowych poprawiają także pamięć i koncentrację. To kluczowe dla pacjentów z zaburzeniami neurodegeneracyjnymi.

Jadłospis a zapobieganie niedożywieniu

Niedożywienie jest często spotykane u osób z Parkinsonem, aż u 15–24% pacjentów³. Dlatego ważne jest, aby dostosować kalorie w posiłkach do potrzeb osób chorych. Aby być zdrowym, zaleca się spożywać 30-35 kcal na kilogram swojej idealnej wagi codziennie².

Kaloryczność posiłków

Tworząc jadłospis, trzeba myśleć o tym, ile energii potrzebuje pacjent. Z czasem, im dalej choroba postępuje, ryzyko niedożywienia rośnie, sięgając nawet 60% w późnych fazach². Oto przykładowe rozkłady kalorii na posiłki:

Posiłek	Kalorie
Śniadanie	400 kcal
Lunch	600 kcal
Obiad	700 kcal
Kolacja	300 kcal
Przekąski	200 kcal

Znaczenie suplementacji

Suplementy diety są ważne dla osób z Parkinsonem, zwłaszcza jeśli mają problemy z przełykaniem². Mogą dostarczyć cenne witaminy i minerały, które czasem trudno osiągnąć jedząc zwykle. Dodatkowo, suplementy omega-3 mogą zmniejszyć ryzyko chorób takich jak Parkinson³.

Być w stałym kontakcie z lekarzem pomaga dobrać odpowiednie suplementy do konkretnych potrzeb. Takie działania, razem z dobrym jadłospisem, mogą zapobiegać niedożywieniu i wesprzeć pacjentów w każdym momencie choroby Parkinsona.

Znaczenie wapnia i witaminy D

Dieta bogata w wapń pomaga w walce z chorobą Parkinsona¹¹. Osoby z tą chorobą mogą łatwiej mieć osteoporozę. Spożywanie wapnia i witaminy D zmniejsza ryzyko złamań.

Źródła wapnia

Warto jeść produkty mleczne, jak mleko czy ser. Są one bogatym źródłem wapnia¹¹. Można też wybierać roślinne alternatywy, np. tofu, migdały czy chia.

Źródła witaminy D

Witaminę D warto brać, by unikać osteoporozę. Dobrze spożywać ryby jak łosoś czy sardynki¹¹. W okresach małej ilości słońca warto sięgnąć po suplementy. Osoby z Parkinsonem często mają niedobory, więc trzeba uważać na ten poziom².

Składniki diety o działaniu neuroprotekcyjnym

Dieta bogata w składniki neuroprotekcyjne może pomóc osobom z Parkinsonem. Witaminy A, C, E i antyoksydanty, jak beta-karoten, likopen oraz sulforafan, są ważne¹. Badania pokazują, że brak koenzymu Q10 może wpływać na ryzyko zachorowania na Parkinsona¹³. Dlatego suplementacja Q10 jest istotna.

Kwasy tłuszczowe omega-3, zwłaszcza DHA, chronią komórki mózgowe¹³. Jeśli jesz produkty z DHA, to twoje zdrowie mózgu rośnie. Warzywa i owoce, pełne witamin A, C, E, pomagają zwalczać wolne rodniki¹.

Soja ma genisteinę, korzystną dla osób z Parkinsonem¹³. Kofeina obniża ryzyko tej choroby, zwłaszcza u mężczyzn¹³. Włącz do jedzenia te składniki, by poprawić zdrowie mózgu i złagodzić objawy Parkinsona.

FAQ

Jaki jest wpływ diety na chorobę Parkinsona?

Dieta ma ogromne znaczenie w walce z chorobą Parkinsona. Pomaga lepiej tolerować leki i uzupełnia ich działanie. Ważne jest, by jedząc zdrowo, kontrolować objawy i czuć się lepiej.

Jakie są podstawowe zasady zdrowego żywienia dla pacjentów z chorobą Parkinsona?

Dla chorych ważna jest pełnowartościowa i zbilansowana dieta. Posiłki powinny być regularne i dostosowane do możliwości pacjenta. Odpowiednie składanie posiłków poprawi jakość życia.

Jak dieta antyoksydacyjna wpływa na chorobę Parkinsona?

Dieta bogata w antyoksydanty może ochraniać przed uszkodzeniem komórek. Antyoksydanty doskonale uzupełniają terapię lekami, zmniejszając szkodliwe działanie wolnych rodników.

Jakie interakcje mogą występować między dietą a lekami na Parkinsona?

Białko w diecie może obniżyć wchłanianie lewodopy. Dlatego ważne jest dostosowanie czasu jedzenia do przyjmowania leków na Parkinsona. Odpowiednio dobrana dieta poprawi skuteczność leczenia.

Jakie są zalecenia dietetyczne dla osób z problemami z przełykaniem?

Osoby z chorobą Parkinsona i problemami z połykaniem powinny jeść lekkostrawne, łatwe do przełknięcia jedzenie. Modyfikujcie konsystencje posiłków i wybierajcie te, które są jednolite.

Jakie produkty spożywcze powinny dominować w diecie pacjentów z chorobą Parkinsona?

W diecie pacjentów z Parkinsonem powinny znajdować się pełnoziarniste produkty, warzywa i owoce. Niezbędne jest także chude białko oraz tłuszcze omega-3.

Jak dieta może przeciwdziałać problemom z zaparciami w chorobie Parkinsona?

Dieta bogata w błonnik wspiera pracę jelit i pomaga zapobiegać zaparciom. Pamiętajcie o regularnym nawadnianiu, to bardzo ważne dla zdrowia jelit.

Jakie są źródła kwasów tłuszczowych omega-3 i ich korzyści zdrowotne?

Najlepsze źródła omega-3 to ryby, orzechy i nasiona. Te kwas tłuszczowe chronią neurony, poprawiają nastrój i funkcje mózgu u osób z Parkinsonem.

Jak można zapobiegać niedożywieniu u pacjentów z chorobą Parkinsona?

Ważne jest odpowiednie zbilansowanie diety i ewentualne suplementy. To zapobiega niedożywieniu, zwłaszcza w zaawansowanych stadiach choroby.

Dlaczego wapń i witamina D są ważne w diecie pacjentów z chorobą Parkinsona?

Wapń i witamina D chronią przed osteoporozą i wzmacniają kości. Dlatego w diecie należy pamiętać o produktach bogatych w te składniki, jak mleko czy ryby.